Życie gospodarcze, jak przyroda, ma jednak swoje prawa i cudów nie zna. Odbudowa kraju przy pomocy druku pieniądza papierowego była procesem sztucznym, nerwowym. Pieniądz papierowy był jak morfina, która podnieca i przez to pozwala na szybkie i wielkie rezultaty chwilowe, ale później następuje reakcja. Nasz kryzys obecny jest właśnie taką reakcją.
Feliks Młynarski
Abstrakt
Dylemat Triffina pomimo upadku systemu z Bretton Woods nadal stanowi ważną konstrukcję teoretyczną, która dotyczy zagrożeń wynikających z używania waluty danego kraju jako waluty rezerwowej przez resztę świata, gdyż dolar amerykański nadal jest główną walutą rezerwową.
W literaturze istnieje przekonanie, że dylemat Triffina należałoby nazywać dylematem Młynarskiego ze względu na zapożyczenie przez Roberta Triffina od polskiego ekonomisty poglądu na wadliwość systemu dewizowo-złotego. Celem niniejszego artykułu jest odpowiedź na pytanie, czy treść dylematu Triffina pokrywa się z treścią dylematu Młynarskiego. Analizie zostało poddane dzieło, na które powołują się badacze w kontekście pochodzenia powyższego dylematu, czyli „Gold and Central Banks” z 1929 roku Feliksa Młynarskiego oraz jego „The Functioning of the Gold Standard” z 1931 roku będące punktem odniesienia R. Triffina w wydanej w 1960 roku książce pt. „Gold and the Dollar Crisis”.
Okazuje się, iż dylemat Triffina nie może być nazywany dylematem Młynarskiego, gdyż ten drugi okazał się paradoksem, co oznacza, że koncepcje te nie są tożsame. Dylemat Triffina w pewnym stopniu stanowi rozwinięcie powyższego paradoksu, ponieważ odnosi się do problemów zagrożenia wymienialności dolara na złoto oraz ograniczenia płynności krajów z walutą dewizowo-złotą. Natomiast paradoks Młynarskiego ukazywał, że pozornie inflacyjny system walutowy spowodował deflację. Obydwaj ekonomiści postulowali reformę systemu dewizowo-złotego. Być może specjalne transakcje F. Młynarskiego stanowiły inspirację dla stworzenia specjalnych praw ciągnienia, będąc sposobem konwertowania rezerw walutowych na prawa do złota oraz generowania kredytu dla kraju o ujemnym bilansie płatniczym.
Wstęp
Dylemat Triffina pomimo upadku systemu z Bretton Woods nadal stanowi ważną konstrukcję teoretyczną, która dotyczy zagrożeń wynikających z używania waluty danego kraju jako waluty rezerwowej przez resztę świata. Koncepcja ta stanowi również argument w dyskusji odnośnie do potrzeby stworzenia „prawdziwej” międzynarodowej waluty uniezależniającej globalną gospodarkę od polityki pieniężnej jednego kraju, na który powołał się m.in. były szef chińskiego banku centralnego Zhou Xiaochuan (Maes 2021, s. XIX). Podkreślił on, iż w sferze polityki gospodarczej kraj emitujący walutę rezerwową zawsze stoi przed wyborem pomiędzy osiąganiem celów wewnętrznych a zaspokojeniem międzynarodowego popytu na walutę rezerwową[1]. Jednak dolar amerykański nadal jest główną walutą rezerwową, co powinno wiązać się przede wszystkim z zaufaniem do zaplecza politycznego Stanów Zjednoczonych oraz ich stabilną gospodarką (Balicki 2013, s. 107).
W literaturze istnieje przekonanie, że dylemat Triffina należałoby nazywać dylematem Młynarskiego ze względu na zapożyczenie przez Roberta Triffina od polskiego ekonomisty poglądu na wadliwość systemu dewizowo-złotego[2] (Eichengreen, Flandreau 2016, s. 298). Wobec tego celem niniejszego artykułu jest odpowiedź na pytanie, czy treść dylematu Triffina pokrywa się z treścią dylematu Młynarskiego. Treść jest rozumiana w tym przypadku jako to, co stanowi istotę, sens omawianej teorii[3]. Powyższe zostanie sprawdzone drogą tłumaczenia genetycznego, aby poprzez ukazanie ewolucji brzmienia koncepcji naświetlić genezę dylematu Triffina. Z kolei za sprawą tłumaczenia przyczynowego zostanie uwzględniony wpływ uwarunkowań gospodarczych na poglądy autorów, co pozwoli wyjaśnić ewentualne różnice[4].
Analizie zostanie poddane dzieło, na które powołują się badacze w kontekście pochodzenia powyższego dylematu, czyli „Gold and Central Banks” z 1929 roku Feliksa Młynarskiego oraz jego „The Functioning of the Gold Standard” z 1931 roku będące punktem odniesienia R. Triffina w wydanej w 1960 roku książce pt. „Gold and the Dollar Crisis”.
Znaczenie dylematu Triffina
Źródeł poglądów R. Triffina (1911-1993) można upatrywać w jego doświadczeniach życiowych[5]. Obserwował on jako młody człowiek kryzys lat 30. XX wieku, rozwój faszyzmu w Europie, a następnie II wojnę światową, co uczyniło go pacyfistą, który jako obywatel świata oraz idealista marzył o zjednoczeniu całej ludzkości (Maes 2021, s.1 i 114). Z kolei ekonomię traktował jako narzędzie zarówno teoretyczne, jak i praktyczne służące udoskonaleniu globalnego systemu monetarnego[6] w taki sposób, aby sprzyjał rozwojowi wszystkich narodów. Niewątpliwie taki był cel działalności badawczej oraz politycznej R. Triffina[7].
Poszukiwanie zaleceń dla polityki gospodarczej, w jego wydaniu szczególnie dla polityki pieniężnej, stanowiło znak czasów, w których tworzył. Młodość R. Triffina jako ekonomisty przypadła na czas kwestionowania fundamentów ekonomii neoklasycznej z modelem konkurencji doskonałej na czele. Znalazło to odzwierciedlenie w pracy doktorskiej R. Triffina pt. „General Equilibrium Theory and Monopolistic Competition” z 1938 roku. Napisał ją pod kierownictwem J. Schumpetera, W. Leontiefa i E. Chamberlina, gdy przebywał w Stanach Zjednoczonych (Maes 2021, s. 18). Model konkurencji monopolistycznej podważył wśród ekonomistów wiarę w automatyzm mechanizmu rynkowego. W związku z tym R. Triffin uważał, że gospodarka rynkowa jest w swej istocie niestabilna i wymaga interwencji państwa (Maes 2021, s. 1). Przedstawiony pogląd wpisuje się w keynesowski sposób postrzegania gospodarki, ale nie wyczerpuje specyfiki jej pojmowania przez R. Triffina. Okazuje się, że bliskie było mu także podejście monetarystyczne w odniesieniu do podkreślania wagi zmian w podaży pieniądza dla gospodarki realnej (Maes 2021, s. 47). Stąd jego krytyczny stosunek do waluty złotej w formie sprzed I wojny światowej, którą uważał za czynnik sprzyjający deflacji w przypadku ujemnego bilansu płatniczego danego kraju. Wielki kryzys i deflacyjna polityka w Belgii mająca na celu utrzymanie parytetu złota kosztem wysokiego bezrobocia w roku 1934 były traumatycznym doświadczeniem dla R. Triffina (Maes 2021, s. 14-16). Nie pozostało ono bez wpływu na postrzeganie przez niego deflacji jako głównego zagrożenia związanego z systemem GES. Stopa bezrobocia wynosiła wówczas w Belgii 18,9% (Eichengreen, Hatton 1988, s. 6).
Systemy finansowe[8] ewoluowały na przestrzeni wieków, a wraz z nimi zmianom podlegały teorie wyjaśniające zasady ich funkcjonowania. Nie inaczej było z przyjętym w 1944 roku systemem GES nazwanym systemem z Bretton Woods.
Pomijając uwarunkowania polityczne, jakie towarzyszyły budowaniu powojennego systemu walutowego, podkreślić trzeba, iż jego zadanie sprowadzało się przede wszystkim do stworzenia stabilnych warunków wymiany międzynarodowej, aby nie doprowadzić do kryzysu na miarę tego z 1929 roku. Nowy system musiał być wolny od błędów popełnionych przez polityków w okresie międzywojennym, czyli miał mieć charakter wielostronny, gwarantować stabilne kursy walut przy jednoczesnym umożliwianiu prowadzenia polityki pełnego zatrudnienia (Bordo, Eichengreen 1993, s. 28). Oznacza to, iż system miał zalety klasycznego standardu złota w zakresie stabilności kursów walut i zalety kursu płynnego, który pozwala na niezależność rządu w zakresie polityki pełnego zatrudnienia (Bordo 1999, s. 397). Wprowadzony (ponownie, gdyż pierwszy funkcjonował w zależności od kraju w latach 1922-1931) GES oparty został na stałych kursach walutowych względem dolara z możliwością ich dostosowywania (Bąk 2014, s. 40). Wartość dolara ustalono na poziomie 35$ za uncję złota, a w praktyce kursy pozostałych walut powiązano z dolarem z przedziałem wahań ±1% (Balicki 2013, s. 108).
System z Bretton Woods tworzyły wobec tego kraje, z których tylko jeden posiadał bank centralny wymieniający emitowaną walutę na złoto, a banki pozostałych członków systemu gromadziły rezerwy dolarowe jako pokrycie emisji własnych walut. Rezerwy złota Stanów Zjednoczonych były równocześnie rezerwami reszty świata, co niepokoiło R. Triffina. W obliczu danych przytoczonych przez ekonomistę, które dotyczyły pogarszania się bilansu płatniczego USA oraz zmniejszenia się rezerw kruszcu w tym kraju w latach 1957-1959 o 20% (przy wzroście zagranicznych rezerw dolarowych o 33% w tym samym okresie) sformułował on swój słynny dylemat (Triffin 1960, s. 5). W jego świetle system z Bretton Woods charakteryzował się „wbudowanym” zagrożeniem zawieszenia wymienialności dolara na złoto, gdyby USA zwiększały w nieskończoność deficyt bilansu płatniczego albo[9] ryzykiem ograniczenia płynności dla reszty świata, gdyby Stany Zjednoczone walczyły z deficytem np. stosując praktyki protekcjonistyczne (Triffin 1960, s. 9 i 87). Druga opcja stała się realnym zagrożeniem w 1965 roku, gdy USA zobowiązały się do walki z deficytem, wprowadzając m.in. ograniczenia kwotowe na import (Rueff 2012, s. 181 i 203). Można powiedzieć, że podstawową wadą systemu z Bretton Woods był sposób, w jaki poszczególne państwa mogły tworzyć oficjalne rezerwy walutowe, czyli fakt, iż zwiększanie płynności międzynarodowej wiązało się z pogłębianiem deficytu bilansu płatniczego USA (Bąk 2014, s. 40).
Polityka gospodarcza USA wiązała się wobec powyższego dylematu z trudnym wyborem pomiędzy dwoma niekorzystnymi rozwiązaniami[10]: akceptacją ryzyka nadmiernego przyrostu zobowiązań dolarowych w stosunku do rezerw złota w wyniku zwiększania deficytu bilansu płatniczego albo zmniejszeniem płynności w krajach GES poprzez ograniczanie deficytu bilansu płatniczego. Wybór pierwszej możliwości pociągał za sobą nie tylko spadek poziomu rezerw złota, ale też zaufania zagranicy do kluczowej waluty, co zwiększało prawdopodobieństwo zawieszenia wymienialności dolara na złoto[11]. Ryzyko utraty kruszcowego charakteru waluty rezerwowej musiałaby wpłynąć na podaż pieniądza w krajach GES. R. Triffin zakładał, że zostanie ona zredukowana (USA w obawie przed odpływem rezerw musiałyby podnieść stopę procentową), doprowadzając do światowej deflacji. Druga możliwość również doprowadzić miała do globalnej deflacji poprzez natychmiastowe zmniejszenie podaży dolara w przypadku dodatniego bilansu płatniczego USA, co nawiązywało do protekcjonistycznych praktyk z okresu międzywojennego. Niezależnie od wybranej możliwości, według R. Triffina system z Bretton Woods skazywał świat na deflację, chociaż intuicyjnie powinien sprzyjać inflacji, skoro rola złota jako pokrycia emisji walut została ograniczona tylko do dolara.
Zdaniem R. Triffina rozwiązanie problemu zagrożenia brakiem możliwości wymienialności dolara na złoto zdecydowanie nie powinno polegać na ograniczaniu przez USA importu lub inwestycji zagranicznych, lecz powinno sprowadzać się do zwiększenia konkurencyjności eksportu amerykańskich towarów na rynkach światowych (Triffin 1960, s. 7). Taka strategia pozwoliłaby na wsparcie wzrostu gospodarczego USA, ale też na utrzymanie międzynarodowej pozycji Stanów Zjednoczonych jako kraju wiarygodnego. Aby tego dokonać należało wg niego ograniczyć inflację w USA oraz podnieść produktywność gospodarki amerykańskiej poprzez inwestycje w badania i rozwój technologii (Triffin 1960, s. 7-8). R. Triffin brał wobec tego pod uwagę nie tylko potrzebę reformy międzynarodowego systemu walutowego jako narzędzia, które pomogłoby uniknąć kryzysu na miarę wielkiej depresji z lat 30. XX wieku, lecz także podkreślał wagę kondycji gospodarki realnej w budowaniu podstaw długookresowego wzrostu gospodarczego.
Jeśli chodzi o reformę, to uznał za konieczne stworzenie wspólnego funduszu światowych rezerw monetarnych gwarantujących międzynarodową płynność, żeby świat mógł stawić czoła czasowym nieuniknionym fluktuacjom w płatnościach każdego kraju, które R. Triffin postrzegał jako zagrożenie dla stabilności międzynarodowego systemu walutowego prowadzące do powszechnej deflacji, dewaluacji oraz ograniczeń w handlu (Triffin 1960, s. 8). Jak już wspomniano, doświadczenie kryzysu lat 30. XX wieku zdeterminowało sposób podejścia R. Triffina do analizy wadliwości systemu z Bretton Woods.
Główną troską R. Triffina było zatem stworzenie mechanizmu gwarantującego światu płynność niezależnie od polityki Stanów Zjednoczonych, która nieustannie musiała być podporządkowana dokonywaniu wyboru pomiędzy realizacją celów wewnętrznych i zewnętrznych. Jego zdaniem tylko umiędzynarodowienie składnika walutowego światowych rezerw banków centralnych przyniosłoby pożądane efekty (Triffin 1960, s. 10). W praktyce oznaczałoby to, że kraje utrzymywałyby depozyty powiązane ze złotem w Międzynarodowym Funduszu Walutowym zamiast komponentu walutowego uzupełniającego rezerwy złota, przy czym MFW gwarantowałby kurs wymiany depozytu, co dawałoby większe bezpieczeństwo niż posługiwanie się jakąkolwiek walutą narodową jako walutą rezerwową, która narażona była na dewaluację i niewymienialność (Triffin 1960, s. 10-11). MFW pożyczałby międzynarodową walutę krajom z deficytem bilansu płatniczego w celu regulowania bieżących zobowiązań. W ten sposób narodziła się koncepcja specjalnych praw ciągnienia (SDR), która miała zreformować system z Bretton Woods, a SDR-y funkcjonują od 1969 roku do dziś[12].
R. Triffin był przekonany o konieczności wyeliminowania walut narodowych z rezerw międzynarodowych poza niezbędnymi kwotami do bieżących rozliczeń, lecz nie dopuszczał możliwości przyjęcia innego rozwiązania pozwalającego na przetrwanie systemu z Bretton Woods. Chodzi o podniesienie ceny złota w obliczu jego zmniejszających się rezerw, które R. Triffin odrzucał, argumentując m.in. obawą przed falą inflacji (Rueff 2012, s. 153)[13]. W rzeczywistości jednak R. Triffin sprzeciwiał się rewaluacji złota z powodów politycznych. Wskazał na potencjalnych beneficjentów takiego rozwiązania, czyli kraje o znacznych zasobach złota, jak ZSRR, RPA oraz Stany Zjednoczone, które zwiększyłyby dodatkowo swą przewagę nad resztą świata (Triffin 1960, s. 81).
R. Triffin uważał również, że obok wad GES miał zaletę, gdyż pomagał w przezwyciężeniu problemu niedostatecznego poziomu rezerw złota w świecie, lecz czynił to do momentu, gdy kraj emitujący kluczową walutę pozwalał na zmniejszanie swoich rezerw złota względem rosnących wierzytelności reszty świata (Triffin 1960, s. 67)[14]. Jak wspomniano, kontynuacja zapewniania płynności kosztem zmniejszania rezerw musiała prowadzić wg tego autora do utraty zaufania zagranicy do kluczowej waluty. Argumentując, R. Triffin powoływał się na The Functioning of the Gold Standard z 1931 roku F. Młynarskiego, a nie na Gold and Central Banks z 1929 roku (do tej pozycji nawiązują współcześni badacze, analizując źródła dylematu Triffina jak B. Eichengreen), dowodząc, iż Delegacja Złota Komitetu Finansowego Ligii Narodów debatowała trzy lata na temat defektów systemu GES (Triffin 1960, s. 19).
Podejście ekonomistów do systemu GES w okresie międzywojennym było uwarunkowane ich stosunkiem do klasycznego standardu złota sprzed pierwszej wojny światowej, w którym rola rezerw banków centralnych była inna niż w systemie GES. R. Triffin przypomniał o tym, twierdząc, że zniknięcie z obiegu złotych monet nałożyło na banki centralne szczególne zobowiązanie w postaci regulowania deficytu bilansu płatniczego kraju (Triffin 1960, s. 32)[15]. Przede wszystkim zaś zmieniło to sytuację kraju emitującego walutę rezerwową, gdyż w rzeczywistości nie musiał on spłacać swojego deficytu. Stany Zjednoczone płaciły dolarami za import towarów, a dolary te tego samego dnia wracały do Nowego Jorku, przynosząc procent, więc deficyt nie wpływał na zmniejszenie funduszów w USA (Rueff 2012, s. 146). Jak zauważył R. Triffin w rozmowie z J. Rueff’em, „Jest rzeczą niezmiernie niezdrową zagwarantować jakiemuś krajowi automatyczne finansowanie jego deficytu” (Rueff 2012, s. 146). Można powiedzieć, że R. Triffina oburzał fakt, iż najbogatszy kraj świata był finansowany przez kraje biedniejsze (Maes, Pasotti 2022, s.1).
[1] Xiaochuan Z. (2009): Reform the international monetary system, https://www.bis.org/review/r090402c.pdf, [dostęp: 1.03.2022].
[2] System dewizowo- złoty będzie określany w tekście skrótem GES ( ang. Gold Exchange Standard).
[3] https://sjp.pwn.pl/szukaj/tre%C5%9B%C4%87.html
[4] W naukach historycznych, w tym w historii myśli ekonomicznej, tłumaczenie genetyczne umożliwia ukazywanie zarówno źródeł, jak i rozwoju teorii, a także jej doniosłości w dziejach danej dyscypliny (Kotarbiński 1986, s. 439 – 440). Natomiast tłumaczenie przyczynowe pozwala wytłumaczyć sposób podejścia do zagadnienia autora badanego tekstu poprzez np. jego doświadczenia życiowe. Zagadnienie przyczynowości w historii jest jednak bardzo złożone i przyjąć należy, że w dziejach przemian społecznych zjawiska tłumaczy się „przyczynowo” przez charakterystykę sytuacji, w której znajdowali się ludzie (Kotarbiński 1986, s. 340).
[5] Analiza kontekstowa stosowana w historii myśli ekonomicznej dopuszcza uwzględnienie ważnych wydarzeń z życia autorów jako ewentualnych czynników kształtujących ich teorie.
[6] Globalny system monetarny rozumiany tu jest jako zbiór oficjalnych międzynarodowych ustaleń dotyczących sposobu regulowania bilansu płatniczego poprzez uzgodnienia w zakresie sposobu kształtowania kursów walutowych, międzynarodowych płatności, ruchu kapitału oraz rezerw banków centralnych (Mohan R., Patra M., Kapur M (2013), s. 4).
[7] Zob.: I. Maes, „Robert Triffin. A Life”, Oxford University Press, 2021, s. 45, 60, 93.
[8] System finansowy jako jądro sfery finansowej odgrywa ważną rolę z punktu widzenia wzrostu gospodarczego, ponieważ umożliwia przepływ oraz współtworzenie siły nabywczej pomiędzy podmiotami sfer realnej i finansowej gospodarki (Polański 2008, s. 19).
[9] Użycie słowa „albo” jest tu nieprzypadkowe. „Lub” wskazuje, iż zachodzi przynajmniej jedna z dwóch możliwości, ale nie wyklucza wystąpienia obu, natomiast „albo” wskazuje, że zachodzi przynajmniej jedna z dwóch możliwości, przy czym jedna wyklucza drugą (Kotarbiński 1986, s. 138). Nie można jednocześnie zwiększać deficytu bilansu płatniczego i go zmniejszać, stąd „albo”.
[10] Istotą dylematu jest występowanie alternatywy, kłopotliwej sytuacji, która wymaga trudnego wyboru pomiędzy dwiema przykrymi możliwościami (Kopaliński 2000, s. 135)
[11] Współcześnie występują różne interpretacje dylematu Triffina w kontekście jego aktualności. Zob. (Bordo M.D., McCauley R. N. 2017).
[12] R. Triffin uważał swój pomysł za analogiczny względem koncepcji Międzynarodowej Unii Clearingowej J. M. Keynesa (Triffin 1960, s. 11).
[13] Pogląd ten wyraził R. Triffin podczas dyskusji z J. Rueff’em w 1966 roku, która została opublikowana m.in. w Sunday Times (Rueff 2012, s. 145).
[14] Zob. też: [Maes, Pasotti 2022, s. 8).
[15] Zob. (Triffin 1960, s. 34): The main function of monetary reserves is no longer to preserve the overall liquidity of individual central bank, but to permit the financing of short-run deficits in the country’s external transactions. Zob. też: (Maes, Pasotti 2022, s. 7).
Małgorzata Korczyk